Kongre sözcüğü dilimize Fransızca congrès sözcüğünün aynen kullanış biçimiyle alınmıştır. Sözlükte kongre; çeşitli ülkelerden yöneticilerin, elçilerin, delegelerin katılmasıyla yapılan toplantı. Kurultay. Ancak kurultay Türkçe olmasına rağmen onun yerine kongre sözcüğü kullanılmıştır. Amerika Birleşik Devletlerinde Temsilciler Meclisi ile Senatonun bir aradayken aldıkları ada da kongre denmektedir.
30 Ekim 1918 Mondros Mütarekesi ile ülkede kurtuluş hareketleri baş göstermeye başlamıştı. 1919 yılı itibariyle Misak-ı milli sınırlar içerisinde yaşayan Türk ve Müslüman nüfus 11-12 milyon olarak tahmin ediliyordu.
Bülent Tanör “Türkiye’de Kongre İktidarları” adlı eserinde ülkemizde yapılan kongreleri dar anlamda yerel, yöresel, bölgesel ve ulusal adlarla sınıflar. 1918-1920 tarihler arasında ülkede 30 kongre yapılmıştır. İlk kongre Kars İslam Şurası (5 Kasım 1918), son kongre ise 8 Ekim 1920 tarihinde yapılan Pozantı Kongresi’dir.
Kongrelerin temel hedefi “Anavatanı kurtarmaktır.” Kongrelerin oluşmasında cemiyetler önemli alt zemin oluşturmuşlardır. Erzurum’da kurulan ilk cemiyetin adı “İstihlas-ı Vatan’dır. İstihlas sözcüğü kurtarmak anlamınadır. Müdafaa-i Hukuk, Müdafaa-i Vatan, Redd-i İlhak ve Heyet-i Milliye adlarla cemiyetler kuruluyordu. Bu kuruluşlar milli iradenin kendiliğinden yukarıdan aşağıya değil, aşağıdan yukarıya doğru oluşmaktaydı. Milletin bağımsızlığını, yine milletin azim ve kararı kurtaracaktır ilkesi esastı. “Hasta Adam mı Dediniz” başlıklı yazımda ifade ettiğim gibi bu milli uyanış bize şunu göstermektedir; Hasta adam dedikleri millet değil, “hasta olan saraydı, zihniyetiydi ve uyguladığı siyasetti."
Erzurum Kongresi elbette ulusallık eğilimlerini açıkça taşımış olmasına rağmen temelde ve özellikle temsil niteliği açısından bölgesel ölçekte bir kongreydi. Sadece Doğu ve Kuzeydoğu illerini kapsamaktaydı.
Erzurum Kongresi fikri Trabzon ve Erzurum yerel cemiyetlerin ortak kararıyla yapıldı. Bu kongreye askeri üniformasını çıkartan Mustafa Kemal Paşa ve arkadaşları sonradan katılarak kongrenin seyrini değiştirdiler. Kazım Karabekir Paşa’nın Mustafa Kemal’e; “Emrindeyim Paşam” demesi kongreyi amacına ulaştırmıştır.
Sivas Kongresi elbette Amasya Tamimi ve Erzurum Kongresi karalarının üzerine inşa edilmiştir.
Milli iradenin vücut bulduğu, vatanın kurtuluşunu ve bağımsızlığını sağlayan yukarıda adlarını saymadığım Erzurum Kongresi’nin de içerisinde yer aldığı ülkede 30 kongreyi gerçekleştirmede emeği geçenlerin önünde saygıyla eğiliyorum.
Başta Gazi Mustafa Kemal Atatürk olmak üzere vatanın kurtuluşunu bağışların en değerlisi olan canlarını bağışlayarak şehit olan şehitlerimizi ve gazilerimizi rahmetle anıyor, sadece Erzurum’un değil milletimizin Erzurum Kongresini kutluyorum.